Adele Diamond to światowej sławy neurobiolożka, profesor na University of British Columbia, która przez lata badała rozwój mózgu dzieci. Zasłynęła z odkryć dotyczących roli funkcji wykonawczych w życiu codziennym oraz edukacji. Jej prace wykazały, że to nie tylko IQ, ale umiejętności wykonawcze decydują o sukcesie dziecka w szkole i w życiu.

Funkcje wykonawcze to zestaw procesów poznawczych, które pomagają nam kontrolować zachowanie, regulować emocje, planować działania i rozwiązywać problemy. Składają się na nie trzy kluczowe komponenty:

• Pamięć robocza – zdolność do przechowywania i wykorzystanie informacji w krótkim czasie czasie.
• Kontrola hamująca – umiejętność i reagowania w przemyślany sposób.
• Elastyczność poznawcza – zdolność dostosowania się do zmieniających się sytuacji

Dlaczego funkcje wykonawcze są ważniejsze niż IQ?

Badania Adele Diamond pokazują, że dzieci z dobrze rozwiniętymi funkcjami wykonawczymi osiągają lepsze wyniki w nauce, nawet jeśli ich iloraz inteligencji nie jest wyjątkowo wysoki. Funkcje wykonawcze pomagają dzieciom utrzymać uwagę, rozwiązywać problemy i skutecznie współpracować z innymi.

Dobre funkcje wykonawcze chronią przed problemami emocjonalnymi i behawioralnymi. Dziecko, które potrafi opanować emocje i odroczyć gratyfikację, lepiej radzi sobie w sytuacjach stresowych i buduje zdrowsze relacje.

 

Jak rozwijają się funkcje wykonawcze?

• Kształtują się od wczesnego dzieciństwa, ale dojrzewają aż do końca adolescencji.

• Najbardziej intensywny postęp obserwuje się w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

• Małe dzieci mają trudności z przewidywaniem konsekwencji czy samokontrolą – stopniowo uczą się panować nad impulsami, przewidywać i planować działania.

• Rozwój zależy od dojrzewania struktur mózgowych oraz wsparcia środowiska (rodzina, szkoła).

 

Znaczenie funkcji wykonawczych w codziennym funkcjonowaniu

• W szkole: Są fundamentem dla nauki czytania, liczenia, pisania, pracy w grupie i rozumienia poleceń.

• W relacjach: Pomagają czekać na swoją kolej, rozwiązywać konflikty, stosować zasady.

• W samodzielności: Pozwalają organizować dzień, dbać o rzeczy osobiste, radzić sobie z porażkami.

• W emocjach: Umożliwiają regulację stresu, kontrolę wybuchów złości, budowanie odporności psychicznej.

Jak wspierać u dziecka zdolność zapamiętywania?

Gry i zabawy wspierające pamięć roboczą

Zabawy takie jak „Co zniknęło ze stołu?” , wszelkie memory, karty obrazkowe, przedstawiające jeden bit informacji oraz powtarzanie sekwencji (np. klaskanie rytmów) to proste sposoby na codzienne trenowanie pamięci roboczej. Dziecko uczy się koncentrować, zapamiętywać kolejność i reagować zgodnie z zapamiętanymi zasadami.

Znaczenie opowieści, rymowanek i rytuałów

Opowiadanie historii i nauka rymowanek pomagają dziecku rozwijać pamięć poprzez strukturę i powtarzalność. Codzienne rytuały (np. Wieczorne czytanie przed snem) wspierają rozwój porządkowania i utrwalania informacji.

 

Jak uczyć dziecko samokontroli i panowania nad impulsami? 

Ćwiczenia typu „STOP – POMYŚL – DZIAŁAJ” lub zabawa w „Ciepło-zimno” rozwijają zdolność zatrzymania impulsu i przemyślenia reakcji. Zabawy takie jak „Raz, dwa, trzy, Baba Jaga patrzy” uczą reagowania na sygnały i hamowania odruchów.

Dzieci najlepiej uczą się kontroli emocji w środowisku przewidywalnym. Ustalona rutyna daje im poczucie bezpieczeństwa, które sprzyja ćwiczeniu samoregulacji.

 

Jak wspierać zdolność dziecka do zmiany sposobu myślenia?

Zmienność zasad w grach – zabawy typu „zamiana ról”

Zabawy, w których zmienia się zasady lub role (np. „Teraz Ty jesteś nauczycielem!”), uczą dzieci patrzenia z różnych perspektyw i reagowania na zmiany w otoczeniu. Takie „obracanie zasadami” pozwala im zrozumieć, czym są reguły i jak można je negocjować czy modyfikować. To etap rozwojowy, w którym dzieci uczą się, że zasady są umowne i mogą podlegać zmianom, co buduje ich kreatywność i umiejętność dostosowania się do środowiska.

Akceptacja błędów i nauka na nich

Pokazywanie dziecku, że błędy są okazją do nauki, pomaga mu adaptować się do nowych sytuacji i wyzwań bez lęku przed porażką. Dzięki temu dziecko uczy się, że błędy są naturalnym etapem rozwoju, a nie powodem do wstydu – i zyskuje motywację do dalszego odkrywania świata.

Wzmacnianie funkcji wykonawczych przez modelowanie zachowań

Dorośli są lustrem – jeśli opanowują emocje, planują działania i reagują spokojnie, dzieci uczą się tego samego. Wspólne planowanie, np. zakupów czy pakowania plecaka, ćwiczy planowanie i organizację. Bezpieczna relacja z dorosłym wspiera rozwój mózgu dziecka. Kiedy maluch czuje się akceptowany, łatwiej podejmuje wyzwania poznawcze i społeczne.

Zaburzenia i opóźnienia w rozwoju funkcji wykonawczych

Dziecko, które ma trudności z koncentracją, impulsywnością czy elastycznym myśleniem, może wymagać dodatkowego wsparcia. Warto obserwować, czy te trudności utrzymują się mimo upływu czasu. Wczesna interwencja – terapia integracji sensorycznej, zajęcia z psychologiem lub treningi umiejętności społecznych – mogą znacząco poprawić funkcje wykonawcze u dzieci z trudnościami.

Wyniki badań nad edukacją i aktywnością fizyczną

Diamond udowodniła, że dzieci, które aktywnie uczestniczą w zabawach edukacyjnych łączących naukę z ruchem i zabawą, mają lepsze funkcje wykonawcze niż ich rówieśnicy.

Zabawy w odgrywanie ról, np. udawanie lekarza czy sprzedawcy, rozwijają umiejętności planowania, przewidywania i samoregulacji. Diamond podkreśla również, że emocje i relacje wpływają na plastyczność mózgu dziecka.

Rozwój funkcji wykonawczych to inwestycja w opanowanie i kompetencje w przyszłości. Dzięki codziennym zabawom, rutynom, modelowaniu zachowań i wspierającej relacji z dorosłym, możemy realnie wpłynąć na to, jak nasze dzieci poradzą sobie w szkole i w dorosłym życiu. Adele Diamond pokazuje, że edukacja powinna zaczynać się od umiejętności miękkich – i to właśnie one są kluczem do sukcesu.